Η αποφυλάκιση ενός καταδικασθέντα, θεωρείται η χρονική ολοκλήρωση της καταναγκαστικής κύρωσης που επέβαλε το δικαστήριο για ένα ή περισσότερα διαπραχθέντα αδικήματα. Ουσιαστικά η επιβολή ποινής φυλάκισης δίδει την ευκαιρία σε ένα άτομο να αναλογιστεί τις συνέπειες της πράξης του και με την αποφυλάκιση του να αναλάβει εκ νέου τις υποχρεώσεις του προς την Πολιτεία και να επανενταχθεί στη κοινωνία. Δυστυχώς όμως αναπόφευκτα η ποινή φυλάκισης έχει αντίκτυπο στην προσωπική και επαγγελματική ζωή ενός ατόμου τόσο κατά τη διάρκεια κράτησης του όσο και μετά την αποφυλάκιση του. Το περιβάλλον της φυλακής απομονώνει πλήρως το άτομο από την κοινωνία, φίλους, οικογένεια αλλά και από το επάγγελμα του, καθώς καλείται να διανύσει ένα μέρος της ζωής του έγκλειστος στις Κεντρικές Φυλακές ένεκα της καταδίκης του. Η «επανείσοδος» του στην κοινωνία ή διαφορετικά η κοινωνική επανένταξη του ατόμου στο κοινωνικό περιβάλλον είναι ίσως ένα από τα πιο δύσκολα ζητήματα που καλείται να αντιμετωπίσει.
Ένα από τα βασικότερα εμπόδια που δυσχεραίνει την κοινωνική επανένταξη ενός αποφυλακισμένου, είναι το στίγμα που φέρει ως κατάδικος. Ο στιγματισμός αυτός περιλαμβάνει υλικές, ηθικές και ψυχολογικές συνέπειες για το ίδιο το άτομο σε όλη τη διάρκεια της ποινικής διαδικασίας, έκτισης ποινής και αποφυλάκισης του. Πριν και κατά την ποινική δικαστική διαδικασία στο δικαστήριο μέσα από την «ετικέτα» του κατηγορούμενου που επωμίζεται, τη διαπόμπευση από τα δημοσιεύματα στα ΜΚΔ και ειδικά σε μια μικρή κοινωνία όπως η Κύπρος τα λαϊκά δικαστήρια από συμπολίτες. Αναφορικά μετά την έκτιση και ολοκλήρωση της ποινής του, δηλαδή αφού το άτομο αποφυλακισθεί, μέσα από την αποδοχή της ιδέας ότι είναι εγκληματίας, του λερωμένου ποινικού μητρώου του και της αδυναμίας του στην εξεύρεση εργασίας.
Η επαναδραστηριοποίηση και η εργοδότηση ενός αποφυλακισθέντα δύναται να αποτελέσει το πρώτο βήμα για την αντιμετώπιση των αρνητικών επιπτώσεων που επέφερε η καταδίκη στον ίδιο, στην οικογένεια του και κατ΄ επέκταση στην κοινωνία. Το άτομο με την επαγγελματική του αποκατάσταση και την ολοκληρωμένη και αποτελεσματική κοινωνική επανένταξη του μπορεί να επουλώσει τις πληγές από τη φυλάκιση, να αντιληφθεί το λάθος του και να ξανά γίνει παραγωγικό μέλος στην κοινωνία, το οποίο αναλαμβάνει ξανά τις υποχρεώσεις του προς το κράτος. Δυστυχώς, η πραγματικότητα διαφέρει πολύ και τα προαναφερθέντα. Οι πόρτες είναι συχνά κλειστές και συχνά «διπλοκλειδωμένες» όχι μόνο για εργοδότηση τον δημόσιο τομέα αλλά και για ιδιωτικό, αφού στις προκηρύξεις θέσεων αναζητούν άτομα με λευκό ποινικό μητρώο. Καλούνται δε, να αντιμετωπίσουν πολλές φορές την καχυποψία και την υποτίμηση εξαιτίας του «λερωμένου» ποινικού μητρώου τους.
Αυτόματα, τα άτομα αυτά συγκαταλέγονται σε πολίτες δεύτερης κατηγορίας που τιμωρούνται επανειλημμένα για το αδίκημα το οποίο έχουν ήδη τιμωρηθεί καταδικασθεί και εκτίσει την ποινή τους. Η απογοήτευση, ο στιγματισμός, η απομόνωση, η οικονομική καταστροφή εν όψει της μη εξεύρεσης εργασίας, είναι ζητήματα που καλείται και πάλι να αντιμετωπίσει το άτομο. Όταν για παράδειγμα ένας αποφυλακισθέντας επιθυμεί να εργασθεί και να εξασφαλίσει επαγγελματική άδεια οδηγού λεωφορείου, ταξί ή οποιασδήποτε κατηγορίας φορτηγού οχήματος δυνάμει του Νόμου περί της επαγγελματικής άδειας οδηγού του 2011 (80(Ι)/2011) φαίνεται από τις πρόνοιες που περιλαμβάνει ο συγκεκριμένος νόμος ότι αυτό καθίσταται αυτόματα ανέφικτο. Πιο συγκεκριμένα στο άρθρο 6 (11) του εν λόγω νόμου που φέρει τίτλο «Χορήγηση ή ανανέωση άδειας» περιλαμβάνει αριθμητικά 14 περιπτώσεις αδικημάτων που αν ένα άτομο κατηγορηθεί για αυτά, απαγορεύεται η εξασφάλιση επαγγελματικής άδειας οδηγού. Για παράδειγμα αν κατηγορηθεί κάποιος για κλοπή, ληστεία, διάρρηξη, απάτη, του στερείται το δικαίωμα να εργασθεί ως οδηγός αλλά ταυτόχρονα παραβιάζεται το δικαίωμα του ως ελεύθερος πολίτης πλέον, να έχει ίσα δικαιώματα με τους συμπολίτες του. Ο νομοθέτης με την ανωτέρω νομοθετική ρύθμιση φαίνεται ότι με τον αποκλεισμό των καταδικασθέντων ατόμων για τα συγκεκριμένα αδικήματα, στιγματίζει εκ νέου τα άτομα αυτά ανεπανόρθωτα, περνώντας το μήνυμα ότι είναι εγκληματίες, απομονώνοντας τους κοινωνικά και οικονομικά.
Στο σημείο αυτό, είναι αξιοσημείωτη η πρακτική που ακολουθείται στο Ηνωμένο Βασίλειο σε σχέση με την επαγγελματική αποκατάσταση φυλακισμένων και αποφυλακισθέντων. Το Ηνωμένο Βασίλειο έχει αναγνωρίσει τις αρνητικές επιπτώσεις του στιγματισμού των αποφυλακισθέντων και έχει ποικιλοτρόπως διευθετήσει για αντιμετώπιση του ζητήματος αυτού. Υπάρχει μια εθνική εκστρατεία με όνομα «Ban the Box» η οποία τάσσεται υπέρ της απαγόρευσης της επιλογής σε αιτήσεις πρόσληψης εργοδότησης, του συγκεκριμένου σημείου (κουτάκι επιλογής) που αναφέρεται σε πιθανή ποινική καταδίκη του ατόμου. Η φιλοσοφία πίσω από την αφαίρεση του σημείου αυτού είναι να δημιουργηθούν ίσες ευκαιρίες σε άτομα που έχουν καταδικασθεί σε φυλάκιση για να μπορούν να ανταγωνιστούν σε δουλείες ισότιμα με άτομα που έχουν λευκό ποινικό μητρώο.
Περαιτέρω, στο Ηνωμένο Βασίλειο υπάρχει το λεγόμενο « The New Futures Network” (NFN). Αυτή η οργάνωση αποτελεί εξειδικευμένο κομμάτι του συστήματος της φυλακής, όπου συνεργάζεται στενά με την αγορά εργασίας και κατ΄ επέκταση με πιθανούς εργοδότες. Το «NFN» αυτή τη στιγμή συνεργάζεται με πάνω από 400 εταιρείες και παρέχει ευκαιρίες εργοδότησης σε φυλακισμένους και αποφυλακισθέντες. Ενθαρρύνει τους φυλακισμένους ώστε να έρθουν σε επαφή με εργοδότες και επαγγέλματα που μπορούν να εργασθούν μετά την αποφυλάκιση τους. Αυτό που αξίζει να αναφερθεί είναι ότι μέσα από αυτό τον οργανισμού δίδεται η ευκαιρία για ήδη καταδικασθέντες να περάσουν από εκπαίδευση και επιμόρφωση ώστε να είναι προετοιμασμένοι μετά την αποφυλάκιση τους να εργασθούν στην συγκεκριμένη θέση έχοντας την κατάλληλη εμπειρία. Συνεπώς, το «NFN» διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην επαγγελματική αποκατάσταση των φυλακισμένων, καθώς φέρνει σε επαφή τους εργοδότες με τους φυλακισμένους και οι εργοδότες μπορούν να διακρίνουν τις επαγγελματικές εμπειρίες, τις δεξιότητες και τα προσόντα των ατόμων αυτών.
Το σημαντικό που επιδιώκει το «NFN» είναι η εκπαίδευση κατά τη διάρκεια που εκτίει κάποιος την ποινή του, έτσι ώστε με την αποφυλάκιση του να μπορεί να εργαστεί στους εν λόγω τομείς. Μερικά από τα πεδία εργοδότησης τους που παρέχει ο εν λόγω οργανισμός είναι η ενασχόληση με την κηπουρική όπου οι φυλακισμένοι δέχονται εκπαίδευση στα απαραίτητα εργαλεία και εξοπλισμό, στην κηποτεχνία και δενδροφυτεύσεις. Περαιτέρω τους παρέχεται η ευκαιρία για εξασφάλιση ειδικής άδειας οδήγησης μηχανοκίνητων οχημάτων ώστε να πληρούν τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την μελλοντική τους επαγγελματική αποκατάσταση. Μερικοί άλλοι τομείς που εκπαιδεύονται κατάλληλα οι φυλακισμένοι είναι στα μαγειρεία ΄ώστε να μπορούν να εξεύρουν εργασία ως μάγειρες, στην ξηλουργική, στην επισκευή και συντήρηση ποδηλάτων. Για παράδειγμα στις φυλακές του Norwich η φυλακή παρέχει ένα “passport to work” το οποίο υπογραμμίζει το αδίκημα που διέπραξαν, το ιστορικό συμπεριφοράς μέχρι στιγμής στην φυλακή και οποιαδήποτε εκπαίδευση και κατάρτιση του φυλακισμένου στη φυλακή.
Περαιτέρω στο Ηνωμένο Βασίλειο έχει θεσπιστεί μια οργάνωση με όνομα «Employers Forum for Reducing Reoffending (EFFRR), όπου έχει απώτερο σκοπό την βελτίωση των πρακτικών πρόσληψης που πρέπει να ακολουθούν οι εργοδότες και των προοπτικών εργασίας των αποφυλακισθέντων. Οι εργοδότες γίνονται μέλη στην οργάνωση αυτή και συμφωνούν να προσλαμβάνουν άτομα με ιστορικό καταδίκης. Οι όροι της συμφωνίας που αποδέχονται για να είναι μέλη στην εν λόγω οργάνωση, είναι μεταξύ άλλων η ευρύτερη αποδοχή στην συνέχιση της πρόσληψης αποφυλακισθέντων αλλά και στην παροχή δεδομένων αναφορικά με αποφυλακισθέντες που έχουν προσληφθεί στις εν λόγω εταιρίες. Μερικές από τις εταιρίες που έχουν ήδη συμβληθεί με την εν λόγω οργάνωση είναι, εταιρίες διεθνούς φήμης όπως το Marks & Spencer, Cisco, Greggs Retail, Timpsons και άλλες.
Αξίζει περαιτέρω να αναφερθεί το «Working Chance» όπου επικεντρώνεται στις αποφυλακισμένες γυναίκες όπου τις περισσότερες φορές τυγχάνουν θύματα προκατάληψης, κοινωνικού αποκλεισμού και αντιμετωπίζουν εμπόδια στην επαγγελματική απασχόληση και οικονομική ανεξαρτησία τους. Η οργάνωση αυτή, παρέχει προγράμματα απεξάρτησης, ψυχολογικής υποστήριξης και επαγγελματικής αποκατάστασης. Τις βοηθούν να κτίσουν το βιογραφικό τους, τις καθοδηγούν αναφορικά με τις καταλληλότερες εργασίες σύμφωνα με τα προσόντα τους, τις προετοιμάζουν για τις συνεντεύξεις με πιθανούς εργοδότες, τις ενθαρρύνουν να εντοπίσουν τις δεξιότητες, τους σκοπούς και τις δυνατότητες τους. Αυτό προαπαιτεί ότι η οργάνωση βρίσκεται στο πλάι τους από την αρχή μέχρι το τέλος και τους παρέχουν κάθε δυνατή υποστήριξη έτσι ώστε να νιώθουν ότι δεν είναι μόνες τους σε αυτό, όσες φορές χρειαστεί ακόμα και αν αποτύχουν στην πρώτη προσπάθεια.
Σύμφωνα με τα πιο πάνω, διαπιστώνουμε πως το Ηνωμένο Βασίλειο έχει ενσκήψει στο ζήτημα της επαγγελματικής αποκατάστασης των αποφυλακισθέντων ξεκινώντας το δύσκολο έργο της κοινωνικής επανένταξης από τις φυλακές. Με τις εν λόγω κρατικές παρεμβάσεις και οργανώσεις φαίνεται ότι το Ηνωμένο Βασίλειο έχει απώτερο σκοπό την ενσωμάτωση των ατόμων αυτών στο κοινωνικό σύνολο. Περαιτέρω τα στατιστικά του 2020 του «Ministry of Justice» είναι πολύ ενθαρρυντικά. Αναφορικά με την εξέταση του ζητήματος πρόσληψης αποφυλακισθέντων σε επαγγέλματα, παρατηρείται πως 3 στους 4 πολίτες νιώθουν άνετα να είναι πελάτες σε επιχείρηση ή εταιρία όπου έχουν προσληφθεί αποφυλακισθέντα άτομα, ενώ 81% των πολιτών πιστεύουν ότι οι εταιρίες που προσλαμβάνουν τα άτομα αυτά παρέχουν θετική συνεισφορά προς την κοινωνία. Αναφορικά με τους εργοδότες, έχει διαπιστωθεί πως 86% των εργοδοτών που αξιολόγησαν τους αποφυλακισθέντες υπαλλήλους τους, αυτοί είχαν θετική αξιολόγηση. Επιπλέον Το 92% των εργοδοτών δήλωσαν ότι οι διάφορες προσλήψεις που έκαναν έχουν ενισχύσει την φήμη τους βοηθώντας τους να αυξήσουν τα κέρδη τους και να προβούν να σε νέες προσλήψεις. Τέλος, σε σχέση με τους αποφυλακισθέντες έχει διαπιστωθεί πως 17% των αποφυλακισθέντων κατάφεραν να εξεύρουν εργασία σε 1 χρόνο ενώ 9 % των αποφυλακισθέντων είναι λιγότερο πιθανόν να διαπράξουν νέο αδίκημα.
Εν κατακλείδι, διαπιστώνουμε πως η κυπριακή πραγματικότητα δεν έχει αντιληφθεί τα οφέλη από την ενσωμάτωση των αποφυλακισθέντων ατόμων στην κοινωνία. Αφού κάποιος καταδικασθεί σε ποινή φυλάκισης και εκτίσει την ποινή του, τότε βρίσκεται αντιμέτωπος με την σκληρή πραγματικότητα. Φέρει το στίγμα του εγκληματία και η καταδίκη του συνεχίζει να τον ακολουθεί ακόμα και εκτός των τειχών των φυλακών. Περαιτέρω ο επιδιωκόμενος σκοπός της κοινωνικής επανένταξης του ατόμου αυτού φαίνεται να απομακρύνεται και να καθίσταται ανέφικτος. Η κοινωνική επανένταξη των αποφυλακισθέντων ατόμων, επιβάλλεται να ξεκινά εντός των φυλακών και καθ’ όλη τη διάρκεια της ποινής με ένταση το τελευταίο διάστημα πριν από την αποφυλάκιση. Η σύσταση των κατάλληλων μηχανισμών και μέσων είναι επιβεβλημένη ανάγκη για την επανένταξη στην κοινωνία. Δεν ωφελεί να προβαίνουμε σε αδιέξοδες μεταρρυθμίσεις αλλά να εξετάσουμε επιτυχημένα μοντέλα άλλων χωρών που καταδεικνύουν την αποτελεσματική και ολοκληρωμένη επανένταξη των ατόμων αυτών. Σε κάθε περίπτωση είναι ευχάριστο το γεγονός πως η Κυπριακή Δημοκρατία, έχει ξεκινήσει να αντιλαμβάνεται την ανάγκη για εργοδότηση των ατόμων αυτών μέσω της δημιουργίας ενός σχεδίου. Το Υπουργείο Εργασίας, Πρόνοιας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων έχει ήδη καταστήσει το λεγόμενο «Σχέδιο παροχής κινήτρων για εργασιακή αποκατάσταση αποφυλακισθέντων» το οποίο συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο και την κυπριακή Δημοκρατία. Συγκεκριμένα σε σχέση με τους αποφυλακισμένους, το σχέδιο αποσκοπεί στη κοινωνική επανένταξη και εργασιακή αποκατάσταση ατόμων που έχουν αποφυλακιστεί από τις Κεντρικές Φυλακές της Κυπριακής Δημοκρατίας, μέσω της παροχής κινήτρων σε εργοδότες για την πρόσληψη τους. Είναι ευχής έργον το εν λόγω σχέδιο να αντέξει στο χρόνο και να ενισχύσει την αλλαγή κουλτούρας στην Κυπριακή κοινωνία, με τέτοιο τρόπο ώστε να δίδεται δεύτερη ευκαιρία στα άτομα αυτά για να πάρουν πίσω τη ζωή τους στα χέρια τους.
Αντώνης Μίντζης: Δικηγόρος-Νομικός Σύμβουλος, LLB Law, MSC Ποινικό Δίκαιο και Εξαρτήσεις, LLM Ποινική Δικαιοσύνη και Ανθρώπινα Δικαιώματα, Υποψήφιος Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Κύπρου
Στέλιος Στυλιανού: Εγκληματολόγος, BA Criminology, Πρώην Αξιωματικός Φυλακών του Ηνωμένου Βασιλείου στις φυλακές HMP The Mount
1. Ε. Κοντοπούλου, Εγκληματολογικές μελέτες, Τεύχος 2, Ο ποινικός στιγματισμός του ανηλίκου και η επίδρασή του στη δευτερογενή παρέκκλιση, Αθήνα, 2015, σελ. 30-31
2. Η επιμέτρηση της Ποινής «Πρακτικά του Α΄ Πανελλήνιου Συνέδριου της Ελληνικής Εταιρείας Ποινικού Δικαίου» Σάκκουλα, Αθήνα 1987.
3. Ο περί της Επαγγελματικής Άδειας Οδηγού Νόμος του 2011 (80(I)/2011)
4. https://hub.unlock.org.uk/knowledgebase/looking-for-friendly-employers/?fbclid=IwAR1fyxfOK0N3no9dOB7q8yVQ_Q6IF0x5f5kiVfKoCgQ54eeWJ07u6Vche10
5. https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/927039/offender-employment-guide.pdf?fbclid=IwAR2Vr70lYWWADsdSQ5XGgZhaS9vraJ1Qgb8_nZPTqRpyE0Y_-h31NuKSZNk
6. https://hub.unlock.org.uk/knowledgebase/looking-for-friendly-employers/?fbclid=IwAR1fyxfOK0N3no9dOB7q8yVQ_Q6IF0x5f5kiVfKoCgQ54eeWJ07u6Vche10
7. https://www.saleinsurance.co.uk/effrr.aspx?fbclid=IwAR0Puk167H4dxurs9RJrpjxWNXUAL247FkW40tavDFjzCrnj9wRKyMJokmY#:~:text=The%20EFFRR%20
8. https://www.gov.uk/government/publications/unlock-opportunity-employer-information-pack-and-case-studies/employing-prisoners-and-ex-offenders?fbclid=IwAR0SAXijfEsJgaJsQVrVYr8ivLW6WE9qvYaYB1LlebxV5axtLjQl2w5ShOg
9.http://www.mlsi.gov.cy/mlsi/dl/dl.nsf/252C47CC41CC083DC22586090044BE68/$file/%CE%A3%CE%A7%CE%95%CE%94%CE%99%CE%9F%20%CE%91%CE%A0%CE%9F%CE%A6%CE%A5%CE%9B%CE%91%CE%9A%CE%99%CE%A3%CE%98%CE%95%CE%9D%CE%A4%CE%A9%CE%9D.pdf